E(e)thiek
We worden maar dikker en dikker. Volgens de laatste CBS/RIVM-cijfers heeft 50% van de Nederlanders van 20 jaar en ouder enige vorm van overgewicht, van wie meer dan 100.000 mensen morbide obesitas (BMI = 40 of hoger) hebben. Aan het begin van de jaren 1980 was 33% van de Nederlanders te zwaar, maar door de bevolkingsgroei betekent dit dat het aantal mensen van 20 jaar en ouder met overgewicht in ruim dertig jaar ongeveer is verdubbeld tot zo’n 6,5 miljoen mensen.
Alle goedbedoelde adviezen, reclamecampagnes en plannen van aanpak van de afgelopen decennia die overgewicht hadden moeten aanpakken hebben dus eigenlijk weinig uitgehaald. Het is ook maar de vraag of meer bewegen en minder, maar gezonder eten, dé pijlers van al die acties, nu precies datgene zijn wat er bij alle mensen met overgewicht aan ontbreekt. We kennen immers allemaal wel iemand in onze omgeving die redelijk beweegt en niet al te gek eet, maar toch wat kilo’s te veel meesleept.
Van obesitas weten we inmiddels dat het een multifactoriële aandoening is, maar ‘gewoon’ overgewicht blijkt ook nog een onvermoede oorzaak te hebben. Onlangs heeft een internationaal team van wetenschappers de blik eens op de andere kant van het probleem gericht: de aanbodkant. En daarbij heeft men een mechanisme ontdekt dat waarschijnlijk ten grondslag ligt aan de genetische aanleg voor obesitas en zaken als moeilijk gewicht kunnen verliezen of eten terwijl je geen honger hebt. Ons brein blijkt bijzonder gecharmeerd te zijn van voedingsmiddelen die rijk zijn aan vetten én koolhydraten. Het beloningscentrum van de hersenen waardeert vet- en koolhydraatrijk voedsel veel hoger dan voedingsmiddelen die alleen koolhydraten of alleen vetten bevatten*.
Bron: DiFeliceantonio et al., Cell Metabolism 28(1), 2018.
Evolutionair gezien is dat zo gek nog niet. Toen de mens nog jager/verzamelaar was en voornamelijk planten of vlees at, waren koolhydraat- én vetrijke voedingsmiddelen zeer schaars en ze bevatten meestal vezels die de spijsvertering vertragen. Kortom, energierijk en waardevol voedsel. In de agrarische samenleving kwam dit soort voedsel meer beschikbaar, maar de dagelijkse overvloed aan donuts, gebak, patat met, broodjes hamburger, chips en chocolade kennen we pas ruim een eeuw. Te kort voor ons brein om de respons aan te passen op deze veranderde situatie. Volgens de onderzoekers stimuleert onze huidige voedingsomgeving óvereten door de combinatie van vetten en koolhydraten, die het gevoel van beloning versterkt en zodoende de weg vrijmaakt naar het gebruik van dergelijke producten uit gewoonte. Een mechanisme dat je ook bij drugsverslaving tegenkomt. En zo blijkt de term junkfood nog veel toepasselijker dan gedacht.
De grootste bedenker en aanbieder van koolhydraat- en vetrijke producten is de multinationale voedingsindustrie. Het voert natuurlijk te ver om de volledige schuld van de overgewicht-epidemie bij deze voedselproducenten te leggen, maar ze gaan zeker niet geheel vrijuit. Zo ontdekte voedselwaakhond foodwatch begin dit jaar dat zes multinationale voedingsreuzen, Coca Cola, Nestlé, Unilever, Mars, Mondelez en PepsiCo, in alle stilte een voedingswaarde-etiket hadden ontwikkeld en voorgelegd aan de Europese Commissie. Dit voorstel omvatte een stoplicht-systeem dat aangeeft hoeveel vet, suiker en zout een product bevat. Niet per 100 gram, maar per portie. Bijzonder uitgekookt, want daardoor wordt juist een heel verkeerde, positieve indruk over ongezonde producten gegeven en kunnen deze aan het rode waarschuwingslicht ontsnappen. Verleiden door te misleiden.
Waar ongezonde verleidingen als alcohol en tabak steeds verder uit het zicht van de consument worden gedreven, mogen de onweerstaanbare calorieënbommen van de voedingsindustrie nog altijd zonder enige waarschuwing breeduit worden aangeprezen. Jaarlijks sterven mondiaal ruim 6 miljoen mensen aan de gevolgen van tabaksgebruik en 3,3 miljoen mensen aan excessief alcoholgebruik. Maar uit een grootschalig onderzoek is naar voren gekomen dat overgewicht daar niet voor onderdoet. In 2015 zijn wereldwijd bijna 4 miljoen mensen overleden aan gewichtsgerelateerde aandoeningen, in de meeste gevallen hart- en vaatziekten. Slechts 60% van de overledenen had obesitas (BMI > 30), bij de overige 40%, 1,6 miljoen mensen, was alleen sprake van (enig) overgewicht (BMI = 25-30).
Volgens mij wordt het tijd voor een nieuw plan van aanpak: het terugdringen van de aandacht voor en de verkrijgbaarheid van koolhydraat- en vetrijk junkfood, zodat ons brein wat makkelijker genoegen neemt met gezonde(re) alternatieven.
Wolfgang Diekstra
*: Voor wie meer wil weten over de opzet en bevindingen van het onderzoek: DiFeliceantonio AG et al.: Supra-Additive Effects of Combining Fat and Carbohydrate on Food Reward; Cell Metabolism 28(1):33-44.e3, 2018.