Selenium

Selenium (ook wel seleen genoemd) is een essentieel spoorelement. In het lichaam komt selenium voornamelijk voor als onderdeel van seleniumhoudende eiwitten, de selenoproteïnen, die een belangrijke rol spelen bij de bescherming van cellen tegen oxidatieve schade, de werking van het immuunsysteem, de omzetting van schildklierhormonen en het binden en onschadelijk maken van zware metalen.

Selenium draagt dus bij aan meerdere cruciale fysiologische processen. In voeding komt het voor in zowel organische vormen (zoals L-selenomethionine en selenocysteïne) als anorganische vormen (zoals natriumseleniet), waarbij de organische vormen beter worden opgenomen door het lichaam.

L-selenomethionine is een vorm van het aminozuur L-methionine, waarbij het zwavelatoom is vervangen door een seleniumatoom. Het wordt beschouwd als de meest biobeschikbare vorm van selenium en wordt vrijwel volledig geabsorbeerd in het duodenum.

Natuurlijke bronnen

Selenium komt van nature voor in planten, met name granen. Andere voedingsbronnen van selenium zijn zeevruchten en orgaanvlees. Paranoten zijn een bijzonder rijke voedingsbron van selenium: 100 g levert 1.917 µg selenium. Enige voorzichtigheid is wel geboden: met 20 g paranoten (ca. 5 stuks) zit je al bijna aan het tolerable upper intake level (hoogste dosering die je langdurig kan innemen zonder risico op negatieve gezondheidseffecten) van 400 µg.

In veel delen van de wereld en ook in Nederland is de inname van selenium vaak suboptimaal, vooral bij vegetariërs en mensen met een eenzijdig voedingspatroon. Suppletie kan dan een goed idee zijn.

Werking en gezondheidseffecten van selenium

Selenium is een essentieel spoorelement met krachtige antioxidatieve, anti-inflammatoire en antivirale eigenschappen. Het speelt een sleutelrol in redoxprocessen en is onmisbaar voor de activiteit van diverse selenoproteïnen, waaronder het enzym glutathion peroxidase (GPx). Deze enzymen neutraliseren vrije radicalen en beschermen zo cellen en weefsels tegen oxidatieve schade.

Binnen het immuunsysteem ondersteunt selenium zowel de aangeboren als de verworven afweer. Het is betrokken bij de vorming en functie van specifieke witte bloedcellen en draagt bij aan de afweer tegen virale infecties door oxidatieve stress te beperken.

Selenium speelt ook een cruciale rol in de schildklierstofwisseling. Het is nodig voor de omzetting van het inactieve schildklierhormoon thyroxine (T4) naar de biologisch actieve vorm trijodothyronine (T3). Deze omzetting is essentieel voor een normale stofwisseling en energiebalans.

Daarnaast draagt selenium bij aan het behoud van een gezonde huid, glanzend haar en sterke nagels. Een tekort aan selenium wordt in verband gebracht met een verhoogd risico op cardiovasculaire aandoeningen, schildklierstoornissen en een verminderde immuunfunctie.

Belangrijk is dat de relatie tussen seleniuminname en gezondheid een U-vormige curve volgt: zowel een tekort als een overschot kan schadelijke effecten hebben. Een optimale, gebalanceerde inname is daarom essentieel voor het ondersteunen van uiteenlopende fysiologische functies.

Antioxidant werking
Selenium wordt ingebouwd in selenoproteïnen, waaronder glutathion peroxidase. Glutathion peroxidase neutraliseert schadelijke vrije radicalen, zoals waterstofperoxide en lipide hydroperoxiden, die ontstaan bij normale stofwisselingsprocessen en door externe invloeden, zoals vervuiling en uv-straling. Door deze neutralisatie beschermt selenium de celmembranen, het DNA en andere celstructuren tegen oxidatieve stress en schade.

• Selenium vermindert het risico op celveroudering en chronische ziekten die verband houden met oxidatieve schade, zoals hart- en vaatziekten, bepaalde vormen van kanker en neurodegeneratieve aandoeningen.
• Het ondersteunt het immuunsysteem door oxidatieve stress te beperken en ontstekingen te remmen.
• Selenium is belangrijk voor de vruchtbaarheid, onder andere door bescherming van zaadcellen tegen oxidatieve schade.
• In de schildklier beschermt selenium tegen oxidatieve stress die ontstaat bij de productie van schildklierhormonen, en draagt zo bij aan een gezonde schildklierfunctie.

Figuur: Selenium als cofactor in glutathion peroxidase beschermt cellen tegen oxidatieve stress door vrije radicalen te neutraliseren. Voorbeelden van selenoproteïnen en hun functie in het lichaam.[2]

Immuunversterker
Selenium speelt een belangrijke rol in zowel het aangeboren als het verworven immuunsysteem. Het helpt het lichaam om virussen te bestrijden en ontstekingsreacties in toom te houden. Een tekort aan selenium kan leiden tot een verminderde weerstand en een grotere gevoeligheid voor infecties.

Binnen het immuunsysteem beïnvloedt selenium onder andere de werking van macrofagen, natural killercellen (NK-cellen) en T-lymfocyten. Deze cellen vormen de eerste verdedigingslinie tegen ziekteverwekkers en zijn onmisbaar voor het opbouwen van een langdurige, gerichte afweer. Selenium ondersteunt daarnaast de omzetting van naïeve T-cellen naar Th1-cellen, die belangrijk zijn voor een sterke cellulaire immuunreactie tegen virussen. Ook draagt het bij aan de productie van antilichamen via de regulatie van selenoproteïnen, waarmee het de humorale afweer versterkt.

Naast invloed op de afweerreactie werkt selenium ook ontstekingsremmend. Het helpt ontstekingsbevorderende enzymen en cytokinen te remmen, onder andere via selenoproteïne S. Tegelijkertijd vermindert het oxidatieve stress, wat bijdraagt aan het voorkomen van weefselschade en het in toom houden van ontstekingen. Ook bevordert selenium de herkenning en opruiming van virusinfecties door de expressie van bepaalde receptoren – zoals NKG2D – op besmette cellen te verhogen.

Een tekort aan selenium kan de immuunfunctie ernstig ondermijnen. Het lichaam wordt gevoeliger voor infecties en virale ziekten, terwijl de afweer minder effectief wordt. Zo’n tekort is bovendien in verband gebracht met uitputting van NK-cellen, toegenomen ontstekingsactiviteit en zelfs een verhoogde virulentie van sommige virussen.

Schildklierfunctie
Selenium speelt een essentiële rol in de werking van de schildklier, met name bij de omzetting van het inactieve schildklierhormoon T4 (thyroxine) naar het actieve T3 (trijodothyronine). Deze omzetting gebeurt via het enzym dejodase (jodothyronine dejodinase), dat afhankelijk is van selenium. Bij een tekort aan selenium verloopt deze omzetting minder efficiënt, wat kan leiden tot een tekort aan actief schildklierhormoon en uiteindelijk tot hypothyreoïdie.

De schildklier bevat van nature de hoogste concentratie selenium in het lichaam. Dat is niet alleen vanwege de rol in de hormoonproductie, maar ook omdat selenoproteïnen de schildklier beschermen tegen schade door vrije radicalen die ontstaan bij het maken van schildklierhormonen.

Een tekort aan selenium wordt in verband gebracht met een verhoogd risico op auto-immuunziekten van de schildklier, zoals de ziekte van Hashimoto. In zulke gevallen kan suppletie helpen: onderzoek laat zien dat selenium de hoeveelheid autoantilichamen, zoals anti-TPO en anti-Tg, kan verlagen. Dit duidt op een afname van de auto-immuunreactie, wat gunstig kan zijn voor de schildklierfunctie.

Seleniumsuppletie kan helpen om de balans tussen T4 en T3 te verbeteren en oxidatieve stress in de schildklier te verminderen, wat gunstig is voor mensen met een traag werkende schildklier of een auto-immuunziekte.

Detoxificatie van zware metalen
Zware metalen, zoals kwik, lood en cadmium, veroorzaken oxidatieve stress en kunnen vitale enzymen blokkeren. Selenium speelt een beschermende rol in het lichaam door te verhinderen dat deze metalen zich aan belangrijke eiwitten en enzymen hechten en zo hun toxische effect te beperken. Daartoe bindt selenium zelf aan zware metalen. Deze binding zorgt ervoor dat schadelijke metalen worden omgezet in onoplosbare, niet-giftige complexen, zoals het selenium-kwik-complex. Hierdoor kunnen ze minder schade aanrichten in cellen en weefsels en worden ze makkelijker uitgescheiden via urine of gal.

Daarnaast is selenium een essentieel onderdeel van de antioxidant enzymen, zoals glutathion peroxidase. Deze enzymen beschermen cellen tegen schade door vrije radicalen, die vaak vrijkomen bij blootstelling aan zware metalen. Selenium ondersteunt het lichaam dus op twee manieren: het neutraliseert de metalen direct én versterkt de afweer tegen de schade die ze veroorzaken.

Hart- en vaatgezondheid
Selenium speelt een belangrijke rol in de bescherming van het hart en de bloedvaten. Eén van de belangrijkste werkingen is het beschermen van LDL-cholesterol tegen oxidatie. LDL, vaak het ‘slechte’ cholesterol genoemd, kan in geoxideerde vorm bijdragen aan de vorming van atherosclerotische plaques in de bloedvaten. Deze plaques zijn een belangrijke risicofactor voor aandoeningen zoals atherosclerose en coronaire hartziekten. Selenium maakt deel uit van antioxidant enzymen die vrije radicalen neutraliseren en zo oxidatieve schade aan LDL-cholesterol helpen voorkomen.

Naast deze antioxidatieve werking heeft selenium ook ontstekingsremmende eigenschappen. Chronische ontsteking speelt een sleutelrol bij het ontstaan en verergeren van hart- en vaatziekten. Door ontstekingsprocessen af te remmen draagt selenium bij aan het behoud van gezonde bloedvaten en verkleint het de kans op cardiovasculaire complicaties.

Selenium ondersteunt bovendien de productie van stikstofoxide (NO), een stof die zorgt voor ontspanning van de bloedvaten en een goede doorbloeding. Een goede NO-balans helpt de bloeddruk reguleren en bevordert de algemene vaatfunctie.

Onderzoek laat zien dat mensen met een lage seleniumstatus meer risico lopen op hart- en vaatziekten. Seleniumsuppletie kan vooral bij deze groep de antioxidatieve capaciteit verhogen, LDL-oxidatie verminderen en zo de cardiovasculaire gezondheid verbeteren.

Fertiliteit en voortplanting
Selenium speelt een essentiële rol in de mannelijke vruchtbaarheid, met name bij de productie, rijping en kwaliteit van sperma. Het mineraal is onmisbaar voor verschillende processen die bijdragen aan een gezonde spermacel.

Een belangrijk effect van selenium is de bescherming tegen oxidatieve stress. Als onderdeel van antioxidant enzymen helpt selenium om spermacellen te beschermen tegen vrije radicalen. Dit voorkomt schade aan het DNA, vermindert DNA-fragmentatie en draagt zo bij aan de genetische integriteit van het sperma.

Daarnaast is selenium betrokken bij de werking van specifieke eiwitten in de staart van de spermacel. Deze zijn cruciaal voor een goede beweeglijkheid, een voorwaarde om de eicel te kunnen bereiken en bevruchten. Zowel een tekort als een overschot aan selenium kan deze processen verstoren en de spermakwaliteit negatief beïnvloeden.

Onderzoek toont aan dat seleniumsuppletie, met name bij mannen met een lage seleniumstatus, de beweeglijkheid en kwaliteit van sperma kan verbeteren en in sommige gevallen het zwangerschapspercentage kan verhogen. [3, 4]

Bescherming tegen kanker
Een hogere seleniuminname wordt geassocieerd met een lager risico op bepaalde vormen van kanker, zoals prostaat-, darm- en longkanker. Selenium werkt als antioxidant en vermindert DNA-schade door vrije radicalen, wat het ontstaan van kankercellen kan tegengaan. Tevens ondersteunt selenium het immuunsysteem, wat een rol kan spelen bij het herkennen en opruimen van abnormale cellen.

Neurologische gezondheid
Selenium is van groot belang voor de ontwikkeling en het goed functioneren van de hersenen en het zenuwstelsel. Het spoorelement speelt een beschermende rol in de hersenen, met name door zijn bijdrage aan antioxidant enzymen. Deze enzymen beschermen hersencellen tegen schade door vrije radicalen, een vorm van oxidatieve stress die sterk in verband wordt gebracht met cognitieve achteruitgang en neurodegeneratieve aandoeningen, zoals dementie.

Naast deze beschermende functie is selenium ook actief betrokken bij de aanmaak van nieuwe hersencellen. Onderzoek toont aan dat selenium, via de selenoproteïne SEPP1, neurogenese stimuleert in de hippocampus, een hersengebied dat cruciaal is voor leerprocessen en geheugen. Zowel lichaamsbeweging als seleniumsuppletie kunnen dit proces bevorderen en mogelijk zelfs cognitieve achteruitgang vertragen of gedeeltelijk omkeren, bijvoorbeeld bij veroudering of na hersenbeschadiging.

Selenium ondersteunt bovendien de werking van neurotransmitters, die zorgen voor een goede communicatie tussen hersencellen en bijdragen aan een stabiele mentale balans.

Tekorten aan selenium zijn in verband gebracht met een verhoogd risico op geheugenproblemen, cognitieve achteruitgang en dementie, waaronder de ziekte van Alzheimer. Voldoende seleniuminname kan helpen om deze risico’s te verkleinen, met name bij ouderen.

Bijwerkingen en interacties

Veiligheid
De tolerable upper intake level (UL) van selenium is 400 µg. Dat is de hoogste dosering die je langdurig kan innemen zonder risico op negatieve gezondheidseffecten. Doseringen boven 800 µg zijn in principe toxisch. Omdat selenium vaak ook nog in andere supplementen wordt verwerkt, wordt aangeraden om zonder goede monitoring de dosering van 200 µg selenium per dag niet te overschrijden.

Interacties met reguliere medicijnen
Selenium in een dosering van 200 µg per dag heeft weinig bekende directe interacties met reguliere medicatie.

Wel zijn enkele aandachtspunten relevant:

• Selenium kan het toxische effect van bepaalde medicijnen verminderen, maar de precieze interacties zijn afhankelijk van het specifieke geneesmiddel. Het is daarom raadzaam een deskundige te raadplegen bij gecombineerd gebruik.
• Selenium kan bloedplaatjesremmende effecten hebben. Het combineren van selenium met anticoagulantia en/of antiplatelet-medicijnen zou het risico op bloedingen kunnen verhogen. Er zijn aanwijzingen dat selenium het samenklonteren van bloedplaatjes kan remmen.
• Bij de ziekte van Graves (auto-immuun schildklieraandoening) wordt voorzichtigheid geadviseerd met seleniumsuppletie boven 100 µg per dag.
• Langdurige seleniumsuppletie kan de cholesterolspiegel verhogen en verhoogt mogelijk de kans op type II-diabetes.

Interacties met vitaminen en mineralen

• Vitamine C zou mogelijk een effect op de absorptie van selenium kunnen hebben, hoewel het onwaarschijnlijk is dat dit klinisch significant is. Bij gebruik van natriumseleniet wordt geadviseerd om vier uur tussen inname van vitamine C (ascorbinezuur) en selenium te houden, om neerslag van selenium te voorkomen.
• Theoretisch zou selenium het koperniveau kunnen verlagen. Voorlopig onderzoek suggereert dat seleniumsupplementen het kopermetabolisme kunnen veranderen of de uitscheiding van koper kunnen verhogen.
• Omega 3-vetzuren zouden seleniumspiegels kunnen verlagen. Voorlopig klinisch bewijs suggereert dat omega-3 vetzuren de seleniumabsorptie kunnen verminderen

Synergisme
In vitro-experimenten laten een synergie zien tussen vitamine E, selenium en zwavelhoudende aminozuren, die de precursors zijn van glutathion en glutathion peroxidase. Bij een tekort aan vitamine E worden de vrije radicalen geëlimineerd door glutathion peroxidase.

Bronvermelding

• Burk RF, Hill KE: Regulation of selenium metabolism and transport; Annu Rev Nutr. 35:109-134, 2015.  (PubMed).
• Kieliszek M, Bano I, Zare H: A comprehensive review on selenium and its effects on human health and distribution in Middle Eastern countries; Biological Trace Element Research, 200(3):971-987, 2022. (Springer Nature).
• Scott R, MacPherson A, Yates RW, Hussain B, Dixon J: The effect of oral selenium supplementation on human sperm motility; Br. J. Urol. 82(1):76-80, 1998. (PubMed)
• Ghafarizadeh AA, Vaezi G, Shariatzadeh MA, Malekirad AA: Effect of in vitro selenium supplementation on sperm quality in asthenoteratozoospermic men; Andrologia 50(2), doi: 10.1111/and.12869. Epub 2017 Aug 6. (PubMed)

 

< Terug